“De mens is een groepsdier. We willen graag ergens bij horen. We hunkeren naar verbondenheid en vriendschappen. Daarom zijn we zo dol op clubs, teams, verenigingen, familie. [...] Maar het tribale instinct is niet alleen een instinct om ergens bij te willen horen. Het is ook een instinct om mensen buiten te sluiten.”
Polarisatie is een proces van toenemend wij-zij-denken in de samenleving. Historisch gezien is dit verschijnsel iets van alle tijden en moet daarom niet als zeldzaam of vreemd worden gezien. Polarisatie is een proces dat door allerlei oorzaken kan ontstaan, en is niet per se negatief of slecht. Veel burgerbewegingen hebben hun succes deels te danken aan polariserende tactieken; men kan zelfs stellen dat elk revolutionair idee dat in een samenleving wordt geïntroduceerd in eerste instantie sterke weerstand oproept.
Maar dat wil niet zeggen dat polarisatie zonder gevaar is. Welke oorzaak en morele onderbouwing er ook achter zit; bij polarisatie bestaat altijd het gevaar voor escalatie, waarbij vele vormen van geweld op de loer liggen.
Cruciaal in het polarisatieproces is de ontwikkeling van een specifieke taal van absoluutheden, waarbij beide kanten van een bepaald argument zichzelf als de 'goede' kant, en hun tegenstander als de 'slechte' kant beschouwen. Deze taal van absoluutheden wordt meestal in een overkoepelend narratief geweven dat wordt gebruikt om bepaalde opvattingen en ongenoegens te rechtvaardigen of om bepaalde gebeurtenissen en ontwikkelingen te verklaren.
Hierbij is het belangrijk om op te merken dat deze narratieven niet per se over feitelijke informatie gaan, maar veeleer over emotie en identiteit. Ongeacht de feitelijke juistheid kan een narratief dat op emotie en identiteit is gebaseerd ervoor zorgen dat bepaalde herhaalde, en mogelijk onjuiste, informatie de norm wordt. Wanneer mensen ervan overtuigt zijn dat dergelijke subjectieve informatie waar is, kunnen ze al snel vooringenomen raken.
“Polarisatie is een proces van toenemend wij-zij-denken in de samenleving.”
“Door polarisatie te laten dooretteren, verliezen we de menselijkheid in de ander al snel uit het oog.”
Op fundamenteel niveau houden narratieven verband met (groeps)identiteit. Iedere groep of persoon heeft een verhalende verklaring nodig voor waar ze vandaan komen, wat hen van anderen onderscheidt, en waarom ze doen wat ze doen. Dit kan worden gezien als de vorming van een bepaalde ‘in-groep' waartoe je behoort. Historisch gezien, wordt de identiteit van een in-groep meestal gevormd tegen de achtergrond van een bepaalde ‘andere’ uit-groep, of dat nu gaat om de oude Grieken en de 'barbaren', de ummah en de ongelovigen, of de Occident (het Westen) en de Oriënt (het Oosten).
Deze vorming van in-groepen (wij-groepen) tegenover specifieke uit-groepen (zij-groepen) is een duidelijk menselijk instinct en het is in dit proces dat we meestal polarisatie zien ontstaan. In een samenleving waar identiteiten tegen elkaar ingaan, denken velen dat hun belangen niet kunnen samengaan, dat ze niets gemeenschappelijks hebben, en dat een individu niet meer dan één specifieke identiteit kan omarmen. Om die reden kan er bijvoorbeeld verdeeldheid ontstaan in samenlevingen met veel immigranten, buitenlandse culturen of etnische en culturele groeperingen die op politiek vlak elkaars tegenpolen zijn.
Naarmate de polarisatie in een samenleving toeneemt, zien we een dalende bereidheid onder groepen om samen te leven en dezelfde samenleving te delen. Als we de wond van polarisatie open laten — als we het niet genezen en laten dooretteren, verliezen we de menselijkheid in de ander al snel uit het oog. En wanneer dat gebeurt, zal het niet lang meer duren voordat ook radicalisering, en op diens beurt gewelddadig extremisme en terrorisme, om de hoek komen kijken.
Kort samengevat, onderscheiden we drie belangrijke aspecten van polarisatie:
EEN PROCES VAN TOENEMENDE MAATSCHAPPELIJKE VERDEELDHEID,
waarbij de diversiteit van mensen en hun denkbeelden uitmondt in de formatie van twee aparte groepen die verdeeld zijn op basis van bepaalde in-groepen en uit-groepen.
HET NARRATIEF EN DE TAAL,
die de emoties en identiteitsvorming van groepen en individuen bespelen. Narratieven volgen meestal dezelfde binaire logica door gebruik te maken van termen als 'goed en slecht' en 'wij versus zij'. Deze structuren noemen we 'zwart-wit'-structuren vanwege hun absolute redenering die geen 'grijze' nuance toestaat om hun narratief te betwisten.
DE NEERWAARTSE SPIRAAL VAN ESCALATIE,
die in een stroomversnelling komt als de narratieven stelliger en vijandiger worden. Naarmate de escalatie verdergaat, zien we dat er meer kwesties, gebeurtenissen, en debatten in de samenleving aan deze binaire narratieven worden gekoppeld. Hierdoor wordt het voor omstanders steeds moeilijker gemaakt om het polarisatieproces te negeren.
Alhoewel offline polarisatie al sinds mensenheugenis bestaat, heeft de revolutionaire, massale introductie van het internet, samen met en het steeds verder toenemende gebruik van social media, er in de afgelopen tien tot vijftien jaar toe geleid dat we ook steeds meer met ‘online polarisatie’ te maken hebben gekregen. Vanwege de radicaal veranderde online aard van de huidige samenleving, wordt online polarisatie steeds dominanter en beïnvloedt ze in grote mate ook wat er offline in de samenleving gebeurt.
Om die relatie beter te begrijpen, is het goed om stil te staan bij de specifieke aard van het internet, diens rol in de polarisatie van de samenleving, en de vraag hoe deze nieuwe, revolutionaire dimensie dit eeuwenoude fenomeen van polarisatie precies heeft veranderd. Daarvoor wijzen wij op de volgende vier factoren:
“We omringen ons graag met gelijkgestemden.”
Echokamers bieden een ruimte waarin onze eigen overtuigingen voortdurend naar ons worden weerkaatst, en waarin onze mening steeds wordt herhaald en bevestigd zonder enige vorm van tot nadenken stemmende kritiek. Alhoewel dit niet alleen een online verschijnsel is (echokamers kunnen bijvoorbeeld ook ontstaan in wijken of op scholen), zien we wel dat er met de komst van internet en social media in rap tempo steeds meer echokamers zijn ontstaan. Social media platforms werken vaak met een bedrijfsmodel dat mensen in een echokamer zuigt en laten ons daarmee zien dat mensen, vaak, geen meningen willen horen die indruisen tegen die van hen.
Door ons al dan niet bewust in een echokamer af te zonderen, zorgen we voor selectieve blootstelling. We omringen ons doorgaans graag met gelijkgestemden, omdat dat ons een veilig gevoel geeft en we graag bij een groep willen horen. Daardoor kunnen we makkelijk een duidelijk onderscheid maken tussen vrienden en vijanden. Deze behoefte aan veiligheid en ergens bij willen horen bouwt voort op het eerder beschreven identiteitsconcept.
Iemand die aan selectieve blootstelling doet, is geneigd om content te vermijden die een andere invalshoek heeft of diens standpunt in twijfel trekt. Deze persoon focust zich alleen op media die bij diens eigen standpunten aansluiten. Feitelijk ontstaat selectieve blootstelling door acties van een individu, ongeacht of deze zich hiervan bewust is. En dit kan op diens beurt weer de verdere groei van echokamers aanwakkeren.
Echokamers kunnen worden versterkt door de algoritmen die op social media kanalen worden gebruikt. Deze algoritmen staan erom bekend filterbubbels te veroorzaken, een term die Eli Pariser in zijn boek 'The Filter Bubble: What the Internet is Hiding From You' heeft geïntroduceerd. De algoritmen filteren de informatie en nieuwsvoorziening voor internet gebruikers gebaseerd op hun persoonlijke voorkeur, hierdoor kan een eenzijdig beeld van de wereld ontstaan; een bubbel voor elk individu, afgestemd op hun identiteit en overtuiging. Filterbubbels verschillen van echokamers omdat er algoritmen bij betrokken zijn, terwijl dat bij echokamers niet per se het geval is.
De algoritmen die in de architectuur van social media zijn ingebouwd, laten ons geloven dat we ons in groepen van gelijkgestemde mensen bevinden en stimuleren ons om alleen specifieke standpunten te delen die door deze mensen worden goedgekeurd. Dit creëert op diens beurt een feedbackloop en kan tot nog verdere polarisatie leiden. Omdat algoritmen voorkomen dat mensen tegenstrijdige standpunten en meningen zien, wekken ze de valse indruk dat onze standpunten altijd waar zijn en voor een meerderheid gelden.
Het is niet makkelijk om deze bubbels en algoritmen te doorbreken, omdat social media bedrijven inspelen op de menselijke behoefte aan sociale identiteit. Als je in een filterbubbel zit, hoor je niet alleen je eigen gedachten en gevoelens weerkaatsen, maar word je ook blootgesteld aan de slechtste aspecten van je tegenstanders. Je klikt immers vaker op de koppen die emotionele reacties bij je oproepen. Dit soort koppen zullen daarna door de algoritmen vaker worden voorgeschoteld. Omdat je uiteindelijk alleen maar het slechtste van de ideeën en acties van ‘de ander’ ziet, kun je hen al snel dehumaniseren. Daarmee verergeren filterbubbels en algoritmen de situatie; het is immers moeilijk om raakvlakken te vinden als je alleen maar het slechtste van je tegenstanders ziet.
“Algoritmen wekken de valse indruk dat onze standpunten altijd waar zijn en voor een meerderheid gelden.”
Wij ontdekten het bestaan van #HobbyHaters: een groep actieve, haatdragende twitteraars die een grote stempel weten te drukken op het maatschappelijk debat. Het stelt ons voor de vraag: kunnen, en moeten, we Twitter nog wel serieus nemen?
Hoe kan JIJ helpen om de verspreiding van nepnieuws in te dammen? Om te beginnen is het handig als we nepnieuws beter kunnen herkennen. Deze checklist kan daarbij helpen.
Mensen kunnen makkelijk worden uitgebuit door desinformatie. Hierbij gaat het vaak om emotionele berichtgeving die inspeelt op iemands identiteit en vooropgezette narratieven. In de afgelopen jaren is het gebruik van desinformatie aanzienlijk toegenomen in de vorm van 'fake news': onjuiste informatie die puur voor financieel gewin of politieke destabilisatie wordt verspreid. Sinds de opkomst van social media zien we een sterke stijging in nepnieuws, dat oorspronkelijk door mediakanalen wordt gepost en vervolgens via bots en trollen over internet wordt verspreid door gebruik te maken van nepprofielen op sociale media en personen die er zich er niet bewust van zijn dat wat ze delen onjuist is. Politici zijn de term 'fake news' zelfs al gaan gebruiken om een commentaar of nieuwsbericht te beschrijven dat hen niet zint of waarmee ze het niet eens zijn.
De bedenker en grondlegger van het World Wide Web, Tim Berners-Lee, stelt vast dat desinformatie op het web een van de grootste uitdagingen aller tijden is. Door de verspreiding van dit soort verhalen door de media en individuen is nepnieuws in staat om de politieke opinie te beïnvloeden en nog meer verdeeldheid binnen de samenleving te zaaien.
Het internet heeft nagenoeg iedereen een platform gegeven, waardoor elke denkbare opvatting wel ergens online kan worden gevonden. De positieve kant hiervan is dat burgerbewegingen over de hele wereld zich hierdoor goed hebben kunnen verenigen. Maar, deze massale toegankelijkheid heeft ook twee keerzijden.
Ten eerste heeft de mogelijkheid om anonieme gebruikersprofielen aan te maken het vrij eenvoudig gemaakt om harde meningen met weinig tot geen gevolgen op internet te plaatsen. Deze personen zijn lastig te traceren en het is moeilijk om hen verantwoordelijk te houden voor de mogelijke schade die door hun berichten wordt aangericht. Daarnaast zijn de gebruikers niet in staat om de impact te zien die ze met het uiten van harde of hatelijke opmerkingen op anderen hebben. Het gevolg hiervan is dat mensen geneigd zijn om zich online extremer te uiten dan ze offline zouden doen.
Ten tweede zien we dat met de komst van internet, en vooral met de makkelijke toegang hiertoe via smartphones, onze aandachtsspanne korter is geworden. De bereidheid om gedurende langere tijd het debat aan te gaan, waardoor deelnemers met meerdere invalshoeken en genuanceerde standpunten in aanraking komen, neemt af. Vooral social media zijn erop ingericht om in te spelen op de korte aandachtsspanne van mensen en deze specifieke - menselijke - instincten uit te buiten.
“Mensen zijn geneigd zich online extremer te uiten.”
Wij kunnen allemaal wat betekenen in de strijd tegen online haat. Klik hier om vijf tips te lezen die jou helpen om het verschil te maken!
Al deze ontwikkelingen in de online wereld maken veel consumenten en deskundigen huiverig voor de rol van social media in de samenleving — en hun effect op polarisatie in het bijzonder. Het is echter goed om te realiseren dat dit niet de eerste keer dat wij als samenleving op de proef worden gesteld door ons eigen technisch vernuft.
Denk bijvoorbeeld aan de massale introductie van auto's in de vorige eeuw. Nadat de eerste auto op de weg was verschenen, hadden we nog decennia nodig om verkeersregels op te stellen, om veiligheidscontroles vorm te geven, en om onze infrastructuur zodanig aan te passen dat we ons op een veilige manier konden bewegen in het gezelschap van onze gemotoriseerde vrienden.
De vergelijking met het het internet — en social media in het bijzonder — is daarmee al snel gemaakt. Net zoals de auto dat honderd jaar geleden deed, begeven deze technologieën zich in een vroeg stadium van hun ontwikkelingsgeschiedenis. Online polarisatie lijkt daarmee een van de vele groeipijnen die wij als samenleving moeten doorstaan om aan deze vernieuwde realiteit te wennen.
Waarom is dit belangrijk? Omdat het ons aanmoedigt om te denken in mogelijkheden. Omdat het ons laat zien dat door aanvullende regelgeving, door het continue verbeteren en aanpassen van de technologie en de omliggende infrastructuur, wij de negatieve bijverschijnselen van een technologische revolutie kunnen indammen — en de positieve aspecten, zoals een betere sociale samenhang en de bevordering van burgerbewegingen, zo veel mogelijk kunnen blijven benutten.
Geschreven door:
Hannah Richter
Jordy Nijenhuis
Edwin van de Scheur
