“Democratie vereist dat burgers zich in elkaars standpunten verdiepen, maar in plaats daarvan zitten we steeds meer in onze eigen bubbel. Democratie vereist dat we kunnen vertrouwen op gedeelde feiten; in plaats daarvan krijgen we parallelle doch gescheiden universums voorgeschoteld.”
Polarisatie wordt gedreven door de toenemende aandacht voor wij-zij-narratieven. Als we willen begrijpen hoe een samenleving polariseert, dan moeten we dus inzicht krijgen in hoe deze narratieven zich verspreiden. Vaak is het een van drie bekende actoren die voor dit probleem verantwoordelijk wordt gehouden: de media, de politiek of het internet. Echter, kijk je voorbij deze drie, inmiddels voor de hand liggende, actoren, dan kunnen we ook een vierde, doorgaans genegeerde, actor aanwijzen: het algemene publiek.
In het alledaagse leven zijn deze vier actoren — media, publiek, politiek, en het internet — nauw met elkaar verbonden. Zo moeten politici regeren terwijl ze tegelijkertijd kritisch worden bekeken door het publiek dat ze dienen. De media vormen een fundamentele schakel tussen deze twee; enerzijds omdat ze via massacommunicatie beide partijen met elkaar in contact laten staan, en anderzijds omdat ze verantwoordelijk zijn voor de controle van de politieke macht. Daar komt nog bij dat het internet — en social media in het bijzonder — inmiddels een tweede, en vaak directer, kanaal tussen de politiek en het publiek is geworden, wat tevens nieuwe connecties tussen mediakanalen en hun publiek heeft gecreëerd.
Deze complexe, onderlinge relatie is een essentieel onderdeel van onze hedendaagse democratie. Het voorziet immers in belangrijke democratische principes zoals transparantie en controle van de macht. Deze democratische feedbackloop heeft echter ook een schaduwzijde: polarisatie.
“Deze democratische feedbackloop heeft echter ook een schaduwzijde: polarisatie.”
“Wanneer de samenleving deze drijfveren niet in bedwang houdt, lopen we het risico een neerwaartse spiraal van polarisatie te creëren.”
Het is namelijk binnen hun natuurlijke en noodzakelijke rol in deze democratische feedbackloop dat elke actor ook bepaalde drijfveren heeft om te polariseren. Deze drijfveren worden sterk beïnvloed door de relatie die de actoren onderling met elkaar hebben. Zo publiceren media regelmatig sensationele nieuwskoppen omdat ze goed verkopen, komen politici geregeld met harde, verdelende uitspraken om de spotlight op hun gericht te krijgen, en hebben social media platforms hun algoritmen zo ontworpen dat hun gebruikers zolang mogelijk online blijven. Wanneer de samenleving deze drijfveren niet in bedwang houdt, lopen we het risico een neerwaartse spiraal van polarisatie te creëren. Des te verder een samenleving deze spiraal afglijdt, des te moeilijker het wordt om er ooit weer uit te klimmen.
Als we polarisatie echt goed willen begrijpen, is het dus essentieel om de principes van deze feedbackloop (de onderling relaties tussen media, publiek, politiek en internet) en de neerwaartse spiraal (het groeiende risico op escalatie) centraal te stellen. In een poging deze complexe dynamieken systematisch te benaderen, presenteren we de MAPI [Media/Algemeen Publiek/ Politiek/Internet]-spiraal om onze theorie op een zo eenvoudige mogelijke manier weer te geven.
In de volgende secties zullen we elk van de vier actoren in de MAPI-spiraal nader bekijken. We zullen hun specifieke rollen en drijfveren met betrekking tot polarisatie nader toelichten en een aantal praktische adviezen geven om polarisatie in de toekomst te voorkomen.
Massamedia, zoals kranten en televisienetwerken, worden vaak beschuldigd van het zaaien van verdeeldheid en van hun rol bij de verspreiding van wij-zij-narratieven. Dat is niet onterecht. Ze nemen immers een grote en cruciale plaats in onze open, democratische samenleving in. Hoe zouden we zonder hun verhalen, video's, interviews en onderzoeken anders te weten moeten komen wat er zich buiten onze directe omgeving afspeelt? Daarnaast fungeren ze ook als een belangrijke controle op het machtsevenwicht tussen de regerende politici en het algemene publiek. Zodoende hebben ze een grote invloed op de manier waarop wij de wereld waarnemen.
Wij hebben de media misschien nodig — maar zij hebben ons ook nodig. Aangezien hun hele bestaan op massacommunicatie is gebaseerd, hebben mediakanalen ook een kernverantwoordelijkheid om een betrokken publiek te onderhouden, of ze nu een televisienetwerk met een miljoenenpubliek zijn, of een wekelijkse, lokale buurtkrant. Het is juist deze verantwoordelijkheid, die vaak gestoeld is op de economische noodzaak om omzet en reclame-inkomsten te genereren — en het is deze noodzaak die een belangrijke drijfveer vormt om polariserende praktijken te gebruiken.
De media moeten verhalen vertellen die verkopen — en niets schijnt beter te verkopen dan ophef. Media proberen vaak, al dan niet bewust, gepolariseerde groepen uit hun schulp te lokken; ze delen harde koppen met wij-zij-narratieven om voor opschudding te zorgen. Evenzo besteden ze vaak veel aandacht aan de meest extreme en prikkelende gebeurtenissen en meningen. Als dit soort methoden in een groter aantal ‘clicks’ en abonnees — en dus meer winst — blijft resulteren, dan worden ze alleen maar aangemoedigd om dit nog vaker te doen.
“Niets verkoopt beter dan ophef.”
“De media staan al enige tijd onder druk om, in deze nieuwe online realiteit, te voorkomen dat hun gebruikelijke inkomstenbronnen steeds verder afnemen.”
Deze praktijken zijn de afgelopen jaren alleen maar erger geworden, aangezien mediabedrijven groot en klein met een gestage daling van hun inkomstenbronnen te maken hebben. Kranten verliezen abonnees, de inkomsten uit advertenties lopen terug, en gevestigde mediabedrijven krijgen steeds vaker te maken met kanalen die hun verhalen gratis verspreiden. Veel van deze factoren zijn toe te schrijven aan de komst van internet- en social media bedrijven, die zowel de manier waarop het publiek toegang krijgt tot mediaverhalen, als de manier waarop advertenties zorgen voor inkomsten en verspreiding, ingrijpend hebben veranderd.
Zodoende staan de media al enige tijd onder druk om, in deze nieuwe online realiteit, te voorkomen dat hun gebruikelijke inkomstenbronnen steeds verder afnemen. Dit heeft vaak tot bezuinigingen in de nieuwskamers geleid, wat het voor journalisten alleen maar nog moeilijker heeft maakt om goed onderzochte en op feiten gecontroleerde verhalen af te leveren. Dit alles heeft geresulteerd in een uitholling van goede journalistiek die meer energie steekt in verhalen die ertoe doen dan in verhalen die verkopen. Deze uitholling zal alleen maar erger worden als de MAPI-spiraal voor steeds meer polarisatie in de samenleving blijft zorgen.
VOOR DE MEDIA OM VERDERE ESCALATIE TE VOORKOMEN:
BEHANDEL NIET ALLES ALS EEN JA-NEE-DEBAT
Verhalen verkopen meestal beter wanneer twee tegengestelde partijen tegenover elkaar worden gezet om het uit te vechten. Vaak resulteert dit in een ongenuanceerde en provocerende reflectie van de betreffende kwestie. Journalisten zouden niet alleen verslag moeten doen van een conflict; ze zouden het conflict ook vanuit nieuwe en bredere invalshoeken moeten bekijken en ruimte voor nuance moeten creëren.
HET IS BELANGRIJK IETS IN DE CONTEXT TE PLAATSEN
Zelfs de meest subtiele stereotypen kunnen stigmatiserend, generaliserend en dus polariserend werken. Veelvoorkomende voorbeelden hiervan zijn labels als 'de buitenlander', 'de boze witte man' of 'de Gutmensch'. Trek stigma's en generalisaties altijd in twijfel: zijn ze gegrond? Waar zijn ze op gebaseerd? En zijn ze eigenlijk geen onderdeel van een negatieve beeldvorming van een bepaalde 'andere'?
GA NIET MEE IN DE HYPE
Verslag doen van maatschappelijke spanningen is een grote verantwoordelijkheid van de media. De media moeten echter op hun hoede zijn dat hun gehypete en 'breaking' verhalen geen gratis reclame voor kleine polariserende groeperingen worden. Het is van essentieel belang om van tijd tot tijd een stap terug te doen om te voorkomen dat er nog meer olie op het vuur van polarisatie wordt gegooid.
CONTROLEER JE INFORMATIE
Speculaties en ongecontroleerde informatie kunnen schadelijk zijn, vooral in crisissituaties. Wanneer spanningen oplopen en mensen emotioneel zijn, nemen ze alle informatie die je plaatst voor lief aan. Zorg ervoor dat de informatie juist is.
NEEM SOCIAL MEDIA MET EEN KORRELTJE ZOUT
Social media gebruiken ter ondersteuning van je berichtgeving is niet hetzelfde als een interview en niet representatief voor wat een grote groep mensen denkt of voelt. Social media worden vaak gebruikt door een selecte groep van #HOBBYHATERS om het publieke debat te beïnvloeden. Dus pas daarvoor op.
Het is makkelijk om alleen de media te beschuldigen van het verspreiden van gepolariseerde narratieven. Maar zonder lezers, en zonder consumenten, zouden mediaplatforms weinig aanzien genieten. Het feit dat media sensatie moeten gebruiken om hun publiek te boeien, legt één van twee belangrijke maatschappelijke tendensen bloot die ieder van ons ertoe aanzet om te polariseren. In tegenstelling tot de andere pijlers van de MAPI-spiraal, die gericht zijn op polariserende drijfveren van grote instituten, laat deze pijler op een veel persoonlijker niveau polariserende tendensen zien.
De eerste van deze twee tendensen is onze drang om sensationele verhalen te lezen die veel emotie oproepen. Fictie kan deze natuurlijke neiging vrij makkelijk voeden, maar zodra deze drang zich van fictie naar onze werkelijke samenleving verplaatst, kunnen we in een situatie terechtkomen waarbij we meer waarde hechten aan de narratieven in ons hoofd dan aan de feitelijke informatie die ze tegenspreekt.
Hoeveel we ook naar de grotere instituten kunnen wijzen voor het misbruiken van onze persoonlijke behoefte aan sensatie, is het ook onze eigen verantwoordelijkheid om deze impuls onder controle te houden. Zo is het bijvoorbeeld een bekend probleem dat mediakanalen misleidende koppen gebruiken als clickbait voor hun artikelen, maar blijft het tegelijkertijd een persoonlijke beslissing om het artikel te delen zonder het daadwerkelijk te hebben gelezen. Zolang we wij-zij-narratieven op onze social media-accounts blijven liken en delen, dragen wij evengoed bij aan een neerwaartse spiraal van polarisatie.
“We hechten meer waarde aan de narratieven in ons hoofd dan aan de feitelijke informatie die ze tegenspreekt.”
“Deze inclusieve groepsidentiteiten lopen echter vaak het risico om zeer uitsluitend in hun definitie te worden.”
De tweede tendens betreft onze fundamentele behoefte om bij een groep te willen horen. Deze groepen kunnen allerlei verschillende vormen aannemen. Lokaal kunnen dat sportclubs, families, verenigingen, vriendengroepen of religieuze gemeenschappen zijn. Maar groepen komen ook op een hoger, meer abstract niveau voor zoals politieke partijen, ideologische groeperingen, en natuurlijk, naties. Hoezeer deze groepen ook van elkaar kunnen verschillen, ze hebben één ding gemeen: ze zijn op groepsidentiteiten gebaseerd. Deze identiteiten ontstaan rond een bepaald inclusief principe dat bepaalt waarom personen deel uit kunnen maken van de desbetreffende groep. Dat kan een gedeelde hobby zijn, een gedeelde familienaam, of een gedeelde taal of religie.
Deze inclusieve groepsidentiteiten lopen echter vaak het risico om zeer uitsluitend in hun definitie te worden. Elke definitie van een in-groep veronderstelt per slot van rekening, impliciet of expliciet, een definitie van een uit-groep. Op individueel niveau kunnen deze identiteiten dermate geïnternaliseerd zijn, dat we informatie zodanig filteren dat het positief aansluit bij onze reeds gevestigde overtuigingen. Of we dat nu al dan niet bewust doen, we kiezen er vaak voor om informatie te accepteren die onze vooraf vastgestelde vooroordelen bevestigt en informatie te negeren die ons ongemak bezorgt. Dit is een grote factor achter het succes van nepnieuws geweest. Het is daarom aan ons, het algemene publiek, om onze vooroordelen te controleren en kritisch te blijven ten aanzien van de informatie die we krijgen voorgeschoteld voordat we die verder verspreiden.
VOOR HET PUBLIEK OM VERDERE ESCALATIE TE VOORKOMEN:
KIJK VERDER DAN DE WAAN VAN DE DAG
Als we alleen sensationeel nieuws zouden volgen, dan zouden we er een zeer grimmig wereldbeeld op nahouden. Tegenover elk bericht dat opschudding veroorzaakt, staan meer dan honderd positieve berichten die onvermeld blijven. Dat is belangrijk om te onthouden voordat we gaan handelen naar onze gedramatiseerde perceptie van de wereld.
OVERWEEG OM VOOR KWALITEITSJOURNALISTIEK TE BETALEN
In een open samenleving spelen de media een cruciale rol bij het in toom houden van andere machten. We zien echter dat wanneer ze worden gedwongen om sensationele headlines na te streven, ze die verantwoordelijkheid uit het oog kunnen verliezen. Het is daarom belangrijk dat het publiek vormen van journalistiek ondersteunt die verder kijken dan de hype van de dag en de tijd neemt om onderzoek te doen naar kwesties die niet noodzakelijkerwijs in de gebruikelijke wij-zij-narratieven passen.
SPREEK JE UIT
Spreek je altijd uit! Of je nu stellig in iets gelooft, een genuanceerde mening hebt of gewoon niet weet wat je moet denken: het gesprek moet hoe dan ook gevoerd worden. En daar is iedere stem voor nodig. Op deze manier zorgen we ervoor dat het publieke debat niet alleen aan de hand van extreme, polariserende, zwart-wit-uitingen wordt gevoerd, maar ook aan de hand van alle verschillende tinten Grijs die daartussen liggen.
STAP UIT JE BUBBEL
Hoewel social media het veel makkelijker maken om nieuws tot je te nemen, kunnen ze ons ook isoleren van andere standpunten. Daarom is het belangrijk om uit je bubbel te stappen: ga in gesprek met je politieke tegenstander, volg het nieuws dat niet noodzakelijkerwijs uit je favoriete hoek komt en kijk naar de dingen waar andere mensen zich zorgen over maken.
DOE JE EIGEN ONDERZOEK
Wees kritisch tegenover de verhalen die worden verteld. In een tijd van filterbubbels en nepnieuws komt de verantwoordelijkheid voor waarheidsvinding steeds meer bij jou, de consument, te liggen. Stel jezelf de kritische vraag of alle feiten worden gegeven en lees verschillende berichten over bepaalde gebeurtenissen. Duik eens in de bronnen waar zij zich op berusten en voorkom dat je gedachteloos de standpunten van anderen overneemt en trek je eigen conclusies.
Door het toenemende belang van de aandachtseconomie in de afgelopen tien jaar, strijden politici voortdurend om onze aandacht. Politieke debatten draaien inmiddels om het maken van zoveel mogelijk sensationele oneliners in de hoop dat ze door de media worden opgepakt en verspreid. Politici die echt de tijd nemen om hun politieke beleid uit een te zetten, zullen vaak minder media-aandacht krijgen dat politici die voor sensatie zorgen. Zodoende is de politiek steeds meer een populariteitswedstrijd geworden. Politici proberen deze populariteit zelfs om te zetten in legitimiteit. Het gebruik van sensationele oneliners kan ertoe leiden dat politieke partijen radicaliseren en steeds dieper in een neerwaartse spiraal van polarisatie terechtkomen.
Politici zijn rolmodellen, of ze zich dat nu realiseren of niet. Ze kunnen trends beginnen en daar waar ze veel gebruikmaken van wij-zij-narratieven, zijn ze vaak geneigd om radicaal gedrag goed te praten. Als polarisatie om de hoek komt kijken, zetten de aandachtseconomie en radicaal groepsdenken verder aan tot een cultuur van hyperpartijdigheid. Hierdoor wordt loyaliteit aan politieke leiders al snel belangrijker dan partijidealen of een kritische blik, en wordt het grote probleem van polarisatie wederom verder aangewakkerd.
“Daar waar politici veel gebruikmaken van wij-zij-narratieven, zijn ze vaak geneigd om radicaal gedrag goed te praten.”
De oude slogan ‘vertrouw me, ik ben de expert’ lijkt allang zijn magie verloren te hebben. Beleidsmakers zijn toe aan een Plan B. Laten we die nou toevallig in Bratislava zijn tegengekomen. Klik hier om het engelstalige artikel te lezen over een beweging van professionals die het lokale bestuur van de stad op zijn kop hebben gezet door juist de nadruk op verbinding en expertise te leggen.
VOOR POLITICI OM VERDERE ESCALATIE TE VOORKOMEN:
DENK VERDER DAN VERKIEZINGSWINST
Democratie behelst meer dan alleen de heerschappij van de meerderheid. Verschillen benadrukken is een intrinsiek onderdeel van verkiezingen, maar doe je dit te vaak dan zaai je alleen maar meer verdeeldheid in plaats van dat je bruggen bouwt. Politici hebben een verantwoordelijkheid die verder gaat dan het winnen van stemmen: iedereen in onze samenleving verenigen.
PROBEER TE VERENIGEN
Waar mensen het oneens zijn, zouden politici het initiatief moeten nemen tot consolidatie. Politici moeten niet nalaten zich open op te stellen voor anderen en compromissen te sluiten. Dit is een fundamentele pijler van onze democratische samenleving die elk individu betrokken houdt en het voor onze samenleving mogelijk maakt om gezamenlijk vooruitgang te boeken.
ZET DE TOON
Mediahypes en opiniepeilingen zijn belangrijke instrumenten om te weten wat er speelt. Maar als hierop te veel wordt gefocust, loopt de politicus het gevaar zich meer bezig te houden met het zaaien van onrust dan met het vervullen van een leiderschapsrol. Kijk verder dan de hype van de dag, vaar je eigen koers en blijf trouw aan je idealen.
VERTROUW ANDEREN
Gecompliceerde kwesties zoals integratie, gezondheidszorg, bestrijding van radicalisering en versterking van het maatschappelijk middenveld vereisen specifieke maatregelen. De verantwoordelijkheid voor het aanpakken van deze kwesties wordt vaak in de handen van lokale professionals gelegd terwijl echte steun ontbreekt. Kom niet met politieke oneliners aanzetten, maar vertrouw op de expertise van professionals en ervaringsdeskundigen en help ze waar dat nodig is.
We hebben de unieke, nieuwe dimensie van internet, en social media in het bijzonder, al grotendeels besproken in het hoofdstuk ‘Polarisatie Onder de Loep’. Wat betreft de rol van internet in de MAPI-spiraal, komt het er vooral op neer dat social media bedrijven er veelal op gericht zijn om steeds meer gebruikers aan te trekken en om die gebruikers vervolgens zolang mogelijk aan zich te binden.
Algoritmen die wij-zij-narratieven (die nauw verbonden zijn met sensatiezucht), echokamers en filterbubbels bevorderen, helpen social media platforms om dit doel te bereiken. Social media zijn ontworpen om het publiek precies te geven wat het wil zien zodat de mensen blijven terugkomen voor meer. Of de tijd die consumenten aan social media besteden daadwerkelijk goed is voor hun gezondheid of constructief is voor het functioneren van onze samenleving, zal altijd een secundaire drijfveer zijn voor de commerciële entiteiten die deze platforms runnen.
Het aantal actieve social media gebruikers in de wereld is in 2020 de 3,8 miljard gepasseerd, in vergelijking met minder dan 1 miljard gebruikers in 2010. Dit enorme aantal, samen met de verschijnselen zoals echokamers, selectieve blootstelling, filterbubbels en nepnieuws, zijn de reden waarom internet zich tot een van de belangrijkste actoren in de neerwaartse spiraal van polarisatie heeft ontwikkeld.
“Social media zijn ontworpen om het publiek precies te geven wat het wil zien.”
VOOR SOCIAL MEDIA PLATFORMS OM VERDERE ESCALATIE TE VOORKOMEN:
WE HEBBEN TRANSPARANTE EN ETHISCH VERANTWOORDE ALGORITMEN NODIG
Het is duidelijk dat algoritmen impact hebben op hoe we nieuws op social media consumeren, met mogelijke filterbubbels tot gevolg. We hebben meer inzicht nodig in de impact van deze algoritmen om ethisch verantwoorde algoritmen te kunnen bouwen die sensatiezucht niet belonen.
STOP DE VERSPREIDING VAN DESINFORMATIE
De ongecontroleerde verspreiding van onjuiste informatie en complottheorieën is schadelijk voor onze samenleving en veroorzaakt meer polarisatie. We moeten de online verspreiding van desinformatie stoppen en feitelijke informatie stimuleren. Fact-checking is belangrijk, maar we moeten ook nieuwe regels voor (politieke) reclames overwegen en nieuwe bedrijfsmodellen ondersteunen die een plek voor kwaliteitsjournalistiek op internet veiligstellen.
GA ONLINE HAAT TEGEN
Online haat is een grote factor bij polarisatie, radicalisering en het ontstaan van groepsdenken. We hebben nieuwe en streng gehandhaafde regels nodig om online haat tegen te gaan. De huidige regels zijn niet duidelijk genoeg en bieden te veel ruimte voor haat op de verschillende socialmediaplatforms. Platforms moeten ook in meer moderators investeren.
De MAPI-spiraal illustreert het polarisatieproces als een neerwaartse spiraal die wordt aangedreven door de interacties tussen vier cruciale actoren in onze hedendaagse samenleving: de Media, het algemene Publiek, de Politiek en het Internet. Hoewel de interactie tussen deze vier groepen cruciaal is voor de instandhouding van een open, democratische en diverse samenleving, heeft elk van deze groepen bepaalde drijfveren die hen ertoe brengt polariserend gedrag te stimuleren en te belonen.
Natuurlijk zijn er nog veel meer actoren die invloed hebben op onze samenleving, haar democratische functioneren en haar polariserende aard. Van universiteiten tot lokale wijken, en van ngo's tot multinationals; ze spelen allemaal hun eigen rol. Maar wat de vier actoren van de MAPI-spiraal van de rest onderscheidt, is hun specifieke rol in het verspreiden en legitimeren van polariserende verhalen en wij-zij-narratieven.
“Wat de vier actoren van de MAPI-spiraal onderscheidt, is hun specifieke rol in het verspreiden en legitimeren van wij-zij-narratieven.”
Onze analyse gaat slechts oppervlakkig in op veel van de onderliggende problemen die hier aan ten grondslag liggen. We beschouwen de MAPI-spiraal vooral als een hulpmiddel om de dynamieken van polarisatie in de samenleving inzichtelijker te maken. Alleen door te begrijpen waarom deze actoren bepaalde gedragingen vertonen, en door te begrijpen hoe bepaalde acties polarisatie teweeg kunnen brengen, kunnen we met daadwerkelijk effectieve interventies komen.
Wij bij Dare to be Grey zijn ervan overtuigd dat succesvolle interventies die polarisatie tegengaan een holistische aanpak nodig zijn. We kunnen de ene schakel in de samenleving niet veranderen, zonder rekening te houden met andere schakels waar die mee in verbinding staat. Bij interventies die zich bijvoorbeeld alleen op de media richten, moeten we ons altijd bewust zijn van hun connectie met andere delen van de samenleving — zoals het publiek dat ze dienen, of de social media kanalen waar zij hun berichten op verspreiden. Alleen door de brede interactie van verhalen en narratieven in de samenleving volledig te begrijpen, kunnen we het verschil maken.
Deze overtuiging vormt de kern van onze filosofie.
Geschreven door:
Hannah Richter
Jordy Nijenhuis
Edwin van de Scheur
