EEN KLUS VOOR ELFEN
DONDERDAG 25 JUNI, 2020 — GIL SKORWID
OORSPRONKELIJK GEPUBLICEERD OP AREWEEUROPE.COM
Illustratie door Lucie Ménétrier
De corona pandemie zorgde in de Baltische Staten voor een nieuwe vloedgolf aan nepnieuws, bots en trollen. Dit is het verhaal van de fact-checkers die de strijd met ze aangaan.
Samen met radioloog Jurgita Sejonienė lopen we door de beveiliging van Santaros Clinics, het grootste ziekenhuis in Vilnius, Litouwen. De ochtend is nog maar net aangebroken. “Iedere dag, om zes uur' s ochtends, pak ik meteen mijn telefoon erbij,” vertelt ze terwijl haar echo door de lege gang weerklinkt.
Overdag maakt de 39-jarige röntgenfoto's van kankerpatiënten. Maar iedere vrije minuut die ze heeft, besteedt ze op haar telefoon op zoek naar desinformatie over het coronavirus.
Zittend op een vensterbank op de 12e verdieping van het ziekenhuis, wijst ze op haar telefoon naar verschillende berichten op de Facebook-pagina van de beroemde powerlifter Žydrūnas Savickas. 'Is quarantaine de eerste stap naar concentratiekampen?' Vraagt de ene kop. '5G veroorzaakt coronavirus', zegt de ander.
Samen met honderden andere Litouwse medici sloot Sejonienė zich een paar weken geleden aan bij de ‘Elfen’; een grassroots beweging die in 2015 is opgericht om desinformatie uit Moskou te bestrijden. De Elfen — zo genoemd om zichzelf tegenover de desinformatie-verspreidende ‘trollen’ van het Kremlin te plaatsen — reporteren verdachte accounts, nepnieuws en haatdragende taal op social media. Sinds maart heeft de groep een nieuwe taskforce die zich uitsluitend richt op het bestrijden van nepnieuws over het coronavirus.
“Als ik röntgenfoto’s van patiënten maak, kom ik ze alleen op het scherm tegen. Dat is in de strijd tegen trollen niet anders.”
Op de Facebook-pagina van de taskforce, toepasselijk genaamd ‘Coronavirus - The Real Info’, analyseert de groep de berichtgeving over corona — en probeert het allerlei broodje aap verhalen te weerleggen.
Wat de Elfen uniek maakt, is dat tweederde van de 15 moderators zelf in de gezondheidszorg werken. Dat onderscheidt hen van de tientallen andere Facebook-groepen in Litouwen die zich ook toeleggen op het coronavirus, maar waarvan er velen — bewust en onbewust — alsnog onnauwkeurige informatie verspreiden.
De op feiten gebaseerde aanpak van de Elfen blijkt een succesvolle formule te zijn. Met bijna 40.000 leden heeft de groepspagina meer volgers dan alle andere Facebook-groepen over het onderwerp.
Wanneer we Sejonienė vragen of ze zich veilig voelt in haar strijd tegen de trollen, antwoord ze: "Als ik röntgenfoto’s van patiënten maak, kom ik ze alleen op het scherm tegen. Dat is in de strijd tegen trollen niet anders.”
DE FACT-CHECK OORLOG
De corona pandemie heeft in de Baltische staten gezorgd voor een heropleving van trollen, bots en propagandisten van allerlei politieke kleuren; variërend van anti-vaxxers en holocaustontkenners tot familiewaarden-geobsedeerde conservatieven. Deze groepen waren online allang actief, maar de gezondheidscrisis heeft hun bereik verveelvoudigd.
"Wanneer mensen zich onveilig beginnen te voelen, wordt het des te waarschijnlijker dat ze zich vastklampen aan desinformatie", legt Giedrius Nareckas, oprichter van de corona-taskforce van de Elfen, uit tijdens een video-interview.
Ook bij de grote techbedrijven daalt het besef hiervan langzaam in. Nadat ze geconfronteerd werden met een stormvloed aan kritiek omdat ze niet genoeg zouden doen in de strijd tegen desinformatie, lijken ze eindelijk actie te ondernemen.
“Het bestrijden van desinformatie is dweilen met de kraan open.”
Zo heeft het Google News Innovation Fund onlangs een bedrag van 100.000 euro toegewezen om desinformatie in Letland en Litouwen te bestrijden. Het financiert niet alleen lokale initiatieven zoals de in Litouwen opgerichte Debunk.eu, maar betaalt ook voor hun promotie in prominente media zoals de Financial Times.
Ondertussen werkt Facebook samen met lokale uitgevers in de Baltische staten om nieuwsberichten te screenen. Onder hen is Re:Check, een initiatief van het Center for Investigative Journalism Re:Baltica. Sinds 2011 leidt het de strijd tegen allerlei soorten desinformatie. Nu markeert het ook elke maand ongeveer 15 nepnieuwsberichten met betrekking tot COVID-19. “Fact-checking werkt", zegt Inga Springe, directeur van Re:Baltica, tijdens een webinar. "95% van de Facebook-gebruikers opent geen berichten die we hebben gemarkeerd als nepnieuws.”
Het bestrijden van desinformatie is echter dweilen met de kraan open.
Om een voorbeeld te geven: een van de fact-checking partners van Facebook, de website 15min, is het doelwit geworden van een Facebook-campagne ‘Ontvolg 15min’. Inmiddels zijn tientallen copycat-websites met vergelijkbare domeinnamen — maar compleet andere berichtgeving — opgedoken, wat voor veel verwarring bij lezers heeft gezorgd. Ook fact-check platforms in Letland en Estland hebben vergelijkbare tegenslagen meegemaakt.
DE VERSPREIDING EEN HALT TOEROEPEN
Op 22 april werden Litouwse journalisten en bureaucraten wakker gemaakt door een verrassende e-mail in hun inbox. Een bijgevoegde brief, ondertekend door secretaris-generaal Jens Stoltenberg, bedankte Litouwen voor het beschermen van de in het land gestationeerde NAVO-troepen tegen het coronavirus en verontschuldigde zich daarna voor het terugtrekken van diezelfde troepen "vanwege gezondheidsoverwegingen". Kon dit bericht kloppen?
Natuurlijk niet.
Twee dagen later ontving Mike Collier, een Britse journalist uit buurland Letland, een soortgelijke hoaxbrief. Na snel de inhoud te hebben gescand, concludeerde Collier — die werkt als redacteur voor de Engelstalige website van de Letse openbare omroep LSM — dat het, in zijn eigen woorden, "horseshit" was, waarna hij de brief in de prullenbak gooide.
Tot zijn schrik begonnen anderen die dezelfde e-mail hadden ontvangen er online op te reageren, vaak met een link of screenshot van het origineel bijgevoegd. Boos en gefrustreerd schreef Collier een opiniestuk voor zijn website: "Nepnieuws verspreid zich niet alleen door de onwetendheid van het publiek, maar ook dankzij de ijver, trots of zelfs intellectuele ijdelheid van de mensen die het aan het licht brengen."
“Elke keer als ik een mythe ontkracht, vraag ik me af of ik stiekem niet een schakel ben in de publicatiestrategie.”
Of degenen die dergelijke hoaxes aan het licht brengen niet per ongeluk helpen bij de verspreiding van nepnieuws, is ook een breinbreker die Simmo Saar, hoofd communicatie bij de Estlandse Gezondheidsraad, flink bezig houdt: "Elke keer als ik een mythe ontkracht, vraag ik me af of ik stiekem niet een schakel ben in de publicatiestrategie."
De Gezondheidsraad heeft onlangs een apart Instagram-account gelanceerd om mythen rondom het coronavirus te verdrijven. Vaak gebeurt dit in de vorm van een vraag-en-antwoordbericht. 'Helpen antibiotica tegen coronavirus?' vraagt een van de videoberichten. "Nee!" luidt het roodgekleurde antwoord.
"We verwerpen alleen de mythen die het publiek ons voorleggen", zegt Saar. In zes weken tijd heeft het Instagram-account bijna 2.000 volgers verzameld.
In de Baltische staten speelt het lage vertrouwen in de online media de verspreiders van samenzweringen en desinformatie in de hand. Volgens het in Riga gevestigde SSE Center for Media Studies zegt slechts 40% van de burgers in de Baltische staten dat ze online media vertrouwen.
Maar het beeld is niet een en al ellende. Naast een ongekende uitdaging, heeft de corona pandemie veel maatschappelijke organisaties een nieuwe boost gegeven. Vóór de crisis worstelden de Elfen met interne meningsverschillen over de methoden die ze moesten gebruiken. Verenigd door een gemeenschappelijke vijand, lijken ze nu een nieuwe roeping te hebben gevonden.
"De coronaviruscrisis heeft aangetoond dat Elfen zich niet alleen tegen het Kremlin kunnen verenigen", zegt Elfen-lid Ričardas Savukynas, "maar dat ze ook kunnen samenwerken om het publiek te onderwijzen over de basisbeginselen van de gezondheidszorg."
THE SILVER LINING
‘Een Klus voor Elfen’ verscheen oorspronkelijk in ‘The Silver Lining’: het nieuwste magazine van Are We Europe dat geheel in het teken staat van hoopvolle, oplossingsgerichte verhalen ten tijden van de corona pandemie.
Van hotlines tot een simpele ‘hallo’, en van strijdende tech-elfen tot voetbalsupporters die veldhospitalen bouwen; lees het allemaal én steun oplossingsgerichte journalistiek door je eigen kopie hier te bestellen!